Historia drzwi to historia ludzkości

Drzwi to jeden z tych wynalazków człowieka, który śmiało można określić jako rewolucyjny w rozwoju cywilizacji. Dowodzą i ilustrują proces ewolucji człowieka, jego potrzebę bezpieczeństwa i ochrony prywatności. Dziś drzwi są tak powszechne, że trudno sobie wyobrazić świat bez nich. Na początku wyrabiano najczęściej drzwi dwuskrzydłowe, przy czym każde ze skrzydeł było wykonane z jednego kawałka drewna. Bardzo często były one dekorowane bogatymi rzeźbami, lub zdobieniami metalowymi, najczęściej z brązu.

Drzwi gnieźnieńskie

Najstarsze polskie drzwi, to drzwi gnieźnieńskie. Arcydzieło sztuki romańskiej, wykonane z brązu. Pochodzą z II połowy XII wieku i przedstawiają historię życia i męczeńskiej śmierci świętego Wojciecha. Obecnie są mieszczone w portalu gotyckim zachodniego przęsła południowej nawy katedry gnieźnieńskiej.   Drzwi gnieźnieńskie przedstawiają dzieje świętego Wojciecha, biskupa praskiego z rodu Sławnikowiców, który po masakrze dokonanej na jego rodzinie opuścił Czechy i znalazł schronienie na dworze Bolesława Chrobrego. Tam podjął się misji szerzenia chrześcijaństwa wśród pogańskich Prusów.. Jego wyprawa skończyła się męczeńską śmiercią. Bolesław Chrobry wykupił zwłoki biskupa i pochował je w Gnieźnie, tworząc tam sanktuarium męczennika. Wkrótce miejsce pochówku Wojciecha zaczęło słynąć licznymi cudami, w roku 998 został on kanonizowany i stał się pierwszym polskim patronem Polski. W roku 1000 do jego grobu pielgrzymował sam cesarz niemiecki Otton III. Wizyta ta zaowocowała m.in. utworzeniem arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Kult świętego Wojciecha nasilił się w XII wieku i wówczas to uformowano drzwi  gnieźnieński.

Bolesław czy Mieszko?

Funkcję drzwi gnieźnieńskich początkowo przypisywano Bolesławowi Krzywoustemu. Współczesna literatura przedmiotu przesuwa dalej ich powstanie na II połowę XII wieku czyli na czasy księcia Mieszka Starego. Dwa wydłużone skrzydła drzwi gnieźnieńskich podzielone są na pokryte płaskorzeźbami prostokątne kwatery, po dziesięć na każdym skrzydle. Opowieść o życiu i dziele świętego Wojciecha zaczyna się sceną jego narodzin w dolnym lewym polu i całe lewe skrzydło poświęcone jest okresowi życia świętego przed przybyciem do Polski. Przedstawiony jest tu czas młodości, kapłaństwo świętego Wojciecha oraz jego rządy praskim biskupstwem. Prawe skrzydło to opowieść o misji nawrócenia pogańskich Prusów. Wszystkie te sceny z życia świętego Wojciecha, przedstawione na drzwiach gnieźnieńskich, otoczone są bogatym, ornamentowym obramowaniem. W liście palmy i wodorośli wplecione są postacie ludzi, wyobrażenia ptaków, węży, małp oraz mitologicznych stworów.

Ku chwale św. Wojciecha

W średniowieczu, w warunkach powszechnego analfabetyzmu, przedstawienia plastyczne wykorzystywane były jako środek masowego przekazu, w pewnym sensie zastępując pismo. Drzwi gnieźnieńskie miały za zadanie upowszechnić kult świętego Wojciecha w sposób przystępny, pokazując najważniejsze wydarzenia z  jego życia. 

Wrota do królestwa niebieskiego

Ważna była również symbolika samych drzwi. W teologii chrześcijańskiej drzwi są bowiem symbolem dostępu do królestwa niebieskiego. Wystarczy odwołać się do słów z ewangelii „Ja jestem bramą. Jeśli ktoś wejdzie przeze mnie, będzie zbawiony”. Święty Wojciech, jako pośrednik Chrystusa, swoją misją chciał wprowadzić Prusów na drogę do wiecznego zbawienia. Drzwi gnieźnieńskie oprócz wymiaru religijnego zawierają również przesłanie polityczne. Było to wezwanie do kontynuacji dzieła świętego Wojciecha, czyli do niesienia chrześcijaństwa na ziemie barbarzyńskich Prusów i Pomorzan. Z drugiej strony miały one podkreślić rangę katedry gnieźnieńskiej, gdyż w okresie rozbicia dzielnicowego metropolici gnieźnieńscy chcieli podkreślić prymat Gniezna nad innymi stolicami biskupimi, starającymi wywalczyć sobie niezależność.

Autor nieznany

Niestety nie znamy imion twórców drzwi gnieźnieńskich. Odkryte sygnatury okazały się tak zatarte, że nie można było odczytać żadnych napisów. Wskazują one na to, że twórców drzwi gnieźnieńskich było trzech. Potwierdza to analiza stylu dokonana przez historyków sztuki. Różnice stylu pomiędzy poszczególnymi częściami zabytku wykluczają pracę jednego artysty. Stanowczo najbardziej utalentowany był autor skrzydła prawego. Jeżeli nie znamy imion twórców to chcielibyśmy uzyskać przynajmniej odpowiedz na pytanie gdzie zostały wykonane drzwi gnieźnieńskie. Literatura przedmiotu skłania się do tezy, że powstały one w Polsce. Wskazuje na to chociażby znakomita znajomość wszystkich napisanych wówczas żywotów świętych Wojciecha oraz miejscowej tradycji. Analiza stylistyczna natomiast doprowadziła do zauważenia pokrewieństwa tego zabytku ze sztuką ówczesnej Lotaryngii i tak zwanego kraju nadmozańskiego, czyli ośrodkami w których, właśnie w tym okresie, sztuka złotnicza i odlewnicza stały na najwyższym poziomie. Przyjmuje się więc, że to artyści przybylido Gniezna znad Mozy stworzyli drzwi gnieźnieńskie – arcydzieło  sztuki romańskiej, korzystając ze swoich umiejętności odlewniczych i bazując, jeśli chodzi o treści ikonograficzne, na rękopisie żywota świętego Wojciecha znajdującym się w katedrze gnieźnieńskiej.

Info.”Pewny Klucz” nr47 z 2015r.